İstanbul’da doğdu. Ailesi aslen Konyalıdır. IV. Murat zamanında (1623-1640) Suriye’ye yerleşen ailenin bilinen ilk atası Kemik (Azm) Hüseyin’e nispetle bu aileye mensup olanlar “el-Azm” lakabını kullanmışlardır (bk. Azmzadeler*). Beş yaşında iken babasını kaybetti. Bunun üzerine ailesiyle birlikte Şam’a taşındı ve orada okudu. Arapçanın yanı sıra Türkçe ve Farsça öğrendi. Şam, Adana, İstanbul ve Beyrut’ta çeşitli resmî görevlerde bulundu. 1912’de aylık el-Besâ’ir dergisini çıkardı. Dergi on bir sayı devam etmiştir. İstanbul’da yayımlanan el-Ma’lûmâtü’l-‘Arabiyye adlı gazetenin bir süre naşirliğini yaptı. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî bi-Dımaşk’a üye seçildi. Çeşitli dergi ve gazetelerde makale ve şiirler yazdı. 15 Kasım 1933’te Şam’da öldü. İyi bir hattat olan Cemil el-Azm yazma eserlere çok meraklıydı. Aynı zamanda bunların ticaretini de yapıyordu.
Eserleri: Cemil el-Azm’in yarım kalmış çeşitli edebî çalışmaları dışındaki önemli eserleri şunlardır: 1. ‘Uküdü’l-cevher fî terâcimi men lehüm hamsûne tasnif en fe-mi’e fe-ekser. Müslüman ve antik Yunan bilginlerinden kırk âlimin biyografisini ve alfabetik olarak eserlerini ihtiva eden iki ciltten ibaret bu kitabın birinci cildi Beyrut’ta basılmıştır (1326). Daha hacimli olan ikinci cildi ise henüz yayımlanmamıştır. 2. Tercemetü ‘Osmân Bâşâ el-Gâzî (İstanbul 1315). Gazi Osman Paşa hakkında bir monografidir. 3. es-Sırrü’l-masûn zeylü Keşfi’z-zunûn. Müellif bu esere el-İsfâr ‘ani’l-‘ulûm ve’l-esfâr adıyla yazdığı 1.000 sayfalık mukaddimede muhtelif ilimler, ünlü yazarlar ve eserleri hakkında bilgi vermiştir. Mukaddimeyi el-Besâ’ir’in yedi ve sekizinci sayılarında yayımlamaya başlamış, fakat derginin kapanması üzerine devamı neşredilmemiştir. 4. Tefrîcü’ş-şidde fî taştîri’l-Bürde (İstanbul 1313). Busirî’nin tanınmış Kasîdetu’l-bürde’sinin şerhidir. 5. el-Mâzî ve’l-hâl. Kanun-ı Esasi’nin ilanından sonra Osmanlı idaresindeki halklara dair yazdığı bir risaledir (1326).
Cemil el-Azm şu eserleri de neşre hazırlamıştır: Tahbîrü’l-muvaşşîn fi’t-ta‘bîr bi’s-sîn ve’ş-şîn. Firuzabadi’nin dil ile ilgili bu eserinin bir kısmını el-Besâ’ir’de yayımlamış, daha sonra tamamını kitap hâlinde neşretmiştir. Halku’l-insân. Ebü’l-Hasan Sait b. Hibetullah’ın (ö. 495/ 1101) tıbba dair olan bu eserinin bir kısmını el-Besâ’ir’de yayımladıktan sonra tamamını kitap hâlinde neşretmiştir.
Cemil El-azm
