Emirgazi ve çevresinin, Aksaray Aşıklı, Güvercinkaya ve Musular gibi önemli Neolitik Dönem yerleşimlerinin izlerine rastlanıldığı bölgelere komşu olduğu için, en erken dönemlerden itibaren yerleşim gördüğü sanılmaktadır. Bölgede bulunan Maltepe, Bağırsı, Şamlar, Tepesi Delik ve Küllü Tepe gibi birtakım höyüklerle diğer arkeolojik buluntular, Emirgazi’nin İlk Çağ tarihi hakkında bilgiler vermektedirler.
Emirgazi ilçesinde çıkan en önemli arkeolojik ve yazılı kaynaklar, Arısama (Belkaya) Dağı’ndaki ve Eski Kışla denilen mevkideki buluntulardır.
Arısama Kalesi, günümüzde Emirgazi Kalesi olarak bilinmektedir. Kale, dağın en yüksek tepesine ve bütün çevreyi kontrol edebilecek bir noktada bulunmaktadır. Kalenin surlarının büyük kısmı yıkılmıştır fakat hâlâ ayakta kalan kesiminin yüksekliği bazı yerlerde iki metreyi bulmaktadır.
Altarların dördünde Luvice hiyeroglif yazıtlar bulunmaktadır. Bunlardan birinde ise IV. Tuthalya’nın ismi geçmektedir. Buradan Emirgazi’nin Hitit Dönemi’nde Tuthalya’nın hâkimiyet bölgesi sınırları içerisinde bulunduğunu varsayabiliriz. Çünkü yazıtlardan birinde Tuthalya tarafından yazdırılmış olan şu bilgiler yer almaktadır: “Kutsal dağı taht yaptım (ve) ben (bu) zafer anıtlarını yerleştirdim ve ben kendim için bu sunağı öne yerleştirdim.” Kral yazıtın devamında kurban sunumları hakkında talimatlar vermekte ve bunların terk edilmesi halinde tanrısal cezalardan bahsetmektedir. Burada yer alan bir başka ilginç bilgi ise bu yazıtların tahrip ve yok edilmesi ilgili yapılan beddua ve lanetlerdir. Beddua ve lanetleme özellikle Assur kitabelerinde görüldüğü için, Emirgazi yazıtlarında da bu tür cümlelerin geçmesi oldukça ilginçtir.
Demir Çağında bölge Tabal Krallığının hudutları içerisinde bulunmaktaydı. Antik çağda ise burası Kappadokya bölgesi içerisinde yer almaktaydı. Bizans Döneminde ise Emirgazi ve çevresinin Adristama (daha eski olan Arısama isminden gelmektedir) olarak tanımlandığı görülür. Bu yerleşmenin Kanna ya da Hyde ile birleşmiş olabileceğinden piskoposluk olmadığı tahmin edilir.
