1. Konya Folkloru (Konya’da Folklor Araştırma ve Yayınlarının Tarihçesi)
a) Osmanlı Dönemi
İngilizce “folk (halk)” ve “ lore (bilim)” kelimelerinden oluşan folkloru kısaca: “Halkın maddi-manevi geleneksel kültür birikimini kendine özgü metotlarla araştıran, derleyen değerlendiren bilim” diye tanımlamak mümkündür. Günümüzde folklor terimi karşılığı olarak “halkbilim” tercih edilmektedir.
Avrupa’da XVII. yüzyıldan itibaren bir bilim dalı olarak varlığını sürdüren folklor, Tanzimat’ın ilanından sonra Batı edebiyatından etkilenen Osmanlı aydınlarının dikkatini çekmeye başlar. Osmanlı Döneminde II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Türkçülük akımına mensup aydınlar, Türk milletinin tarihi, kültür ve sanatı üzerine araştırmalara yoğunlaşırlar. Bu süreçte folklora dair ilk yayınlar da görülmeye başlar.
Türkçülük akımının ideologlarından Ziya Gökalp, 1913 yılında yayıma başlayan dergisi Halka Doğru’da, folklor terimi yerine “halkiyat”ı kullanır. Yabancı bir terim olan “kültür” karşılığı olarak da “hars”ı benimser. Mehmet Fuat Köprülü, 6 Şubat 1914’te İkdam gazetesinde “Yeni Bir İlim: Halkiyat-Folklor” konulu yazısında folklor terimini ilk defa olarak açıkça zikreder.
1913 yılından itibaren İttihat ve Terakki hükümetleri sistemli bir şekilde Türkçülük akımını destekler. İttihat ve Terakki kulüpleri ile Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Ziya Gökalp folklor çalışmalarına öncülük ederler. Bu süreçte Türk Ocağı üyeleri pek çok gazete ve dergide anonim halk edebiyatı ürünlerini yayımlamaya başlar.
II. Meşrutiyet sonrası oluşan basın hürriyeti ile Konya aydınları da folklor ürünlerini derlemeye ve değerlendirmeye başlarlar. Bunların sonuçları da birbiri ardınca Konya’da yayımlanan gazete ve dergilerde yayımlanır. Bunlar arasında Babalık* gazetesi ile Ocak* dergisi çevresinde kümelenen Naci Fikret (Baştak*), Ahmet Nushi* (Katırcıoğlu), Ahmet Necati (Atalay*) gibi Konyalı araştırmacıların derlemeleri oldukça dikkat çekicidir. Dönemin Konya valisi Muammer Bey faal bir Türkçüdür. Babalık’ın sahibi Yusuf Mazhar’a* gazetesinin adını “Türk Sözü” olarak değiştirmeyi teklif eder. 1917-1918 yıllarında Türk Sözü adıyla yayımlanan gazete, Türkçülük akımını anonim halk edebiyatı ürünleri yayımı ile destekler. Bu dönemde derlenen ve gazetede tefrika edilen atasözü dizinleri oldukça önemlidir.
b) Cumhuriyet Dönemi
Konya folkloruna dair yayımlanan ilk kitap olan Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı’nın* yayın yılı olan 1926’ya kadar geçen süreçte Konya folkloru vadisinde emekleri geçen Konya aydınlarının önde gelenleri de şu isimlerdir: Namdar Rahmi (Karatay*), Muzaffer Hamit*, Hicri (Güncel), Ahmet Mithat Şakir (Altan*), Edip Raşit (Usman*). Konya Erkek Öğretmen Okulu tarih öğretmeni Mehmet Ferit (Uğur*) ile aynı okulun edebiyat öğretmeni Sadeddin Nüzhet (Ergun*)’in birlikte hazırladığı Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı, Konya folkloru araştırmalarına yeni bir ivme kazandırır. Mezkûr kitap Mehmet Önder’in* söylemiyle: “Cumhuriyetin ilk yıllarında folklor alanında bilimsel araştırmalara henüz yeterince yer verilmediği için, bu çalışma, uyarıcı ilk örneklerden biri olmuştur.
1933 yılında Mehmet Ferit başkanlığında faaliyete başlayan Konya Halkevi’nde*, kurulan çalışma kolları arasında “Folklor ve Edebiyat Kolu” da vardır. 1934 Kasımında da Halkevinin yayın organı olan “Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırmaları Dergisi” yayın hayatına başlar. Halkevi, 3 Eylül 1936’da da Konya* dergisini yayımlamaya başlar. 1952 yılında Halkevlerinin kapatılmasına kadar 139 sayı yayınlanan dergi, Konya folklor külliyatını oluşturan yayınların en önemlilerindendir.
Naci Fikret Baştak, M. MesutKoman*, Abdülkadir Erdoğan*, Memduh Yavuz Süslü*, Mahmut Ragıp Atademir*, M. Ferit Uğur, Hulki Karagülle*, Feridun Nafiz Uzluk*, M. Muhlis Koner*, Celalettin Ali İmer*, Sıraç Aydıntaşbaş*, Namık Ayas*, Gaffar Togay Salgır*, Fehim Çaylı ve Ahmet Afif Evren* Konya dergisinde değer katan önemli folklor derleme ve değerlendirmecilerinden bazılarıdır.
14 Mart 1935’te, Konya’nın Babalık’tan sonra ikinci “okul gazete”si Ekekon* yayın hayatına başlar. 1950 yılına kadar yaklaşık on beş yıl yayın hayatını sürdüren gazete, Konya folkloruna yoğun ilgi gösterip, daha önceki dönemlerde folklorcu olarak tanınan Konya aydınlarının yeni derleme ve değerlendirmelerine yayın imkânı sağlayarak, yeni folklorcular kazanılmasına fırsat verir. Ekekon’un ekseri yazarları Konya’nın yeni kuşak folklorcularıdır. Ziya Çalık, Adil Aykut, Mehmet İhsan Hınçer*, Ahmet Şükrü Çiloğlu, Suad Abanazır*, M. Sait Onat, A. Cenap Kendi*, Celalettin Kişmir ve Mehmet Önder Ekekon’da folklor yazıları yazan isimlerden bazılarıdır.
1950’li yıllara gelindiğinde Konya basınının folklora hizmet kervanına Yeni Konya* (1949) ve Yeni Meram* (1950) gazeteleri katılır. Günümüzde de yayımını sürdüren bu iki gazete, yaklaşık altmış yıllık yayın hayatları süresince onlarca Konyalı folklorcunun yüzlerce folklor ürününe yer verir. Bu gazetelerin yayımladığı folklor ürünlerinin bibliyografyaları yapıldığında kaynak zenginliğinin boyutları ortaya çıkacaktır. İbrahim Aczi Kendi*, Mehmet Önder, Celalettin Kişmir, A. Afif Evren, Mustafa Ataman*, Namık Ayas, Mahmut Sural*, A. Cenap Kendi*, Selçuk Es*, A. Sefa Odabaşı*, İffet Ayas, Ahmet Petekçi, Kâmil Uğurlu*, Saim Sakaoğlu* ve Hasan Özönder* bu gazetelerin folklor ürünü yayımlayan yazarlarındandır.
Konya folklor araştırmaları tarihi irdelendiğinde, ikisi Konya dışında, biri Konya’da yayımlanan üç folklor dergisi öne çıkar. Bunlardan Folklor Postası* ve Türk Folklor Araştırmaları* yayım hayatları süresince, Çağrı* da hâlen, Konya folkloruna önemli hizmetlerde bulunmuşlar; birçok yeni folklorcunun kazanılması yanında Konya Folklor Külliyatı’nın zenginleşmesine katkı sağlamışlardır. Bunlardan Çağrı’nın folklor ve halk edebiyatı bibliyografyası, Kâmil Toygar tarafından “Çağrı Folklor ve Halk Edebiyatı Bibliyografyası (1957-1983)” adıyla kitaplaştırılmıştır (Ankara 1984).
Ali Kemal Akça*, Muzaffer Erdoğan*, Dr. Fethi Ferit Uğur*, Mehmet Önder, Zafer Önder, İhsan Hınçer, Sıraç Aydıntaşbaş, Celalettin Kişmir, Feyzi Halıcı*, Fehim Çaylı, İmamoğlu İsmet, Afif Evren, Seyit Küçükbezirci*, Ahmet Petekçi, Hasene Ilgaz, M. Zeki Dalboy*, M. Mesut Koman, A. İzzet Koyunoğlu*, Ali Ataman*, İffet Babagil, İsmet Bozalp, Mustafa Ataman, Selçuk Es, Mahmut Sural, Kâmil Uğurlu, Saim Sakaoğlu, İbrahim Hakkı Konyalı*, M. Şakir Ülkütaşır, Feyyaz Caner, Cahit Öztelli*, İrfan Ünver Nasrattınoğlu, Nail Tan, Mehdi Halıcı ve Nevin Halıcı bu dergilerin folklor yazarlarından bazılarıdır.
Konya folkloru üzerine ilk toplu yayın olan Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı’ndan sonra Konya folkloru ürün türlerinin topluca yayımlanması ancak 17.12.1957’de Öz Demokrat Konya* gazetesinde gerçekleştirilir. Konya Ticaret Lisesi edebiyat öğretmeni Cahit Öztelli’nin teşviki ile folklor derlemeleri yapan öğrencilerinden Seyit Küçükbezirci’nin derlemeleri “Konya Folkloru” genel başlığı ile 10 Aralık 1958-8 Şubat 1959 tarihleri arasında kırk sekiz gün boyunca Öz Demokrat Konya’da tefrika edilir. Küçükbezirci’nin bu tefrikası, Konya folkloru araştırmaları tarihinde bir ilk olarak değerlendirilmektedir.
Yine Seyit Küçükbezirci’nin Konya’daki türkü derlemeleri de 5 Aralık 1959-17 Ocak 1960 tarihleri arasında “Konya Türküleri” başlığı ile yirmi sekiz tefrika olarak aynı gazetede yayımlanır. Bu ilk Konya türküleri tefrikası mezkûr gazete tarafından Issız Yuvalar/Konya Türküleri adı ile kitaplaştırılır (Konya 1960).
Öz Demokrat Konya Gazetesi gelecekte bilim ve sanat adamı olarak isim yapacak olan gençlerden Prof. Dr. Saim Sakaoğlu, Mimar Dr. Kamil Uğurlu’yu özendirerek ve destekleyerek Türkiye folkloruna kazandırmıştır.
1960’lı yıllarda Konya basınından Konya folkloruna hizmet kervanına Şehir Postası* (2 Şubat 1962-30 Eylül 1966) ve Konya’nın Sesi* (19 Mayıs 1976-1981) adlarında iki gazete katılır. Konya’nın önemli folklorcularından Selçuk Es’in araştırmaları Şehir Postası’nda peş peşe yayımlanır. Es’in folklor tefrikalarından Konya Yemekleri (Konya 1965) bu dönemde kitaplaşır.
Mahallî divan sazı ustası Mazhar Sakman*da türkü birikimini Şehir Postası’nda, 13 Mart 1963-14 Haziran 1963 tarihleri arasında “Notaları ile Konya Türküleri” adıyla tefrika eder. Yirmi üç Konya türküsünün notası bu tefrikada yer alır.
Konya’nın önemli folklorcularından Mahmut Sural da Konya’nın Sesi’nde Veli Sabri Uyar’ın* defterlerini yayımlayarak gün ışığına çıkartır. Uyar’ın önemli defterlerinden Konya ağzıyla ilgili olanı 1978’de tefrika edilir.
1990’lı yıllara gelindiğinde 02.08.1997 tarihinde yayın hayatına başlayan Yeni Gazete (bk. Hakimiyet*)’de önemli sayıda tarih, edebiyat ve folklor yazarlarının toplandığı görülür. N. Yalçın Dikilitaş’ın* genel yönetmenliğini yaptığı gazetede A. Sefa Odabaşı, Saim Sakaoğlu, Seyit Küçükbezirci, Kâmil Uğurlu, Haşim Karpuz*, Yusuf Küçükdağ*, Ali Osman Koçkuzu*, Arif Nüshet Turgut*, Caner Arabacı*, Hasan Özönder, Ali Işık*, M. Tahir Sakman (bk. Derviş Ozan*) ve Ahmet Kuş* gibi önemli isimlerle bir yayın kurulu oluşturulur. Bu araştırma grubunun içinde Konya folkloru konusunda en fazla yayın A. Sefa Odabaşı tarafından yapılmıştır. Odabaşı’nın gazetede çıkan yazıları daha sonra 20.Yüzyıl Başlarında Konya’nın Görünümü (Konya 1998), Geçmişten Günümüze Konya Kültürü (Konya 1999), Dünden Bugüne Konya Türküleri (Konya 1999) ve Konya Mutfak Kültürü (Konya 2001) adlarıyla kitaplaşır.
2000’li yıllar Konya folkloru üzerine kapsamlı ve zengin eklerin de yayımlandığı yıllardır. Yayımlanmasına Konya Postası’nda* başlanıp, hâlen Merhaba* gazetesinde XII. cildi süren Akademik Sayfalar*; Yeni Gazete ve Konya Postası’nda yayımlanıp, bir arada da dergileşen Cönk* (Konya Postası’nda Konya adıyla) ile Mehmet K. Gündoğdu tarafından Yeni Meram ve Hakimiyet gazetelerinde yayımlanan Kırkambar (fasılalarla 1995-2000) bu eklerin en önemlileridir.
c) Konya Basınında Folklor Tefrikaları
1958-1960 yıllarında Öz Demokrat Konya gazetesinde Seyit Küçükbezirci’nin “Konya Folkloru” ve “Konya Türküleri” tefrikalarından sonra 1976 yılına kadar günlük gazetelerde folklor tefrikaları görülmez.
1980-1990 arasında tefrika edilerek yayımlanan folklor yazıları şöyle sıralanabilir:
● “Konya Folklor Araştırmaları”, Seyit Küçükbezirci, Yeni Meram, 10 Ocak 1985-4 Mayıs 1985 (doksan sekiz tefrika).
● “Konya Türküleri”, Mehdi Halıcı-Nuri Cennet, Yeni Konya, 1985.
● “Konya Eski Saz Üstadları/Belgesel Yazı Serisi”, Mehdi Halıcı, Yeni Konya, 1985.
● “Türkülerdeki Konya”, Derviş Ozan (Mehmet Tahir Sakman), Yeni Meram, 1985.
● “Konya Yöresi Türküleri ve Anılarım”, A. C. Kendi, Yeni Meram, 1987.
● “Konya Mızrapları”, Muhtar Bedir, Yeni Meram, 1988.
ç) Konya Ağzı Üstüne Folklor Derleme ve Değerlendirme Çalışmaları
1867 yılında V. Maksimov ile başlayan Konya ağzı üstüne çalışmalar F. Giese (1907), F. Vincze (1909), V. Gordlevski (1936) ve T. Kowlski (1937) ile sürer. Konyalı folklorculardan M. Ferit Uğur ve Sadeddin Nüzhet Ergun’un Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı; M. Muhlis Koner’in 1943’te Konya ağzı ile yazdığı Gelin Kaynana adlı piyes, ağız derlemeleri üzerine önemli çalışmalardır.
● Veli Sabri Uyar 1938’de Konya ağzını oluşturan kelimeleri derler. Bu derlemeyi Mahmut Sural 1978 yılında Konya’nın Sesi gazetesinde “Veli Sabri Uyar’ın Defterlerinden/Ana Dilde Derleme Öz Türkçe” başlığıyla tefrika etmiştir.
● A. C. Kendi 1992-1993’te “Gönül Pencerem” köşesinde uzun yıllar içerisinde derlediği “Konya Ağzından Kelimeler”i yayımlar.
● Adnan Özkafa, “Gonya Kitabı: VIII”de “Konya Ağzı Bir Konyalıca Sözlük Derlemesi”ni yayımlar (2005).
● Arif Nüshet Turgut, uzun yıllar derleme yaparak “Konya Ağzı Sözlüğü”nü hazırlar. Anlamlarıyla birlikte iki bin civarında kelimeyi muhtevi araştırma henüz yayımlanmamıştır.
● Cumhuriyet Döneminde Konya ağzı üstüne en kapsamlı araştırmaları Prof. Dr. Saim Sakaoğlu yapmıştır. Sakaoğlu, Konya ağzı üzerine kaleme aldığı bütün makale ve bildirilerini Konya Ağzı Üstüne Çalışmalar adıyla 2012 Eylülünde kitaplaştırmıştır.
d) Konya Folkloru Üzerine Faaliyet Gösteren Sivil Toplum Kuruluşları
1959 yılından itibaren Konya Kültür Turizm Derneği*, Mevlâna anma törenlerinin yanı sıra, Konya folkloru üstüne faaliyetler düzenleyip, bunların da önemli bir kısmını yayımlar. 2000 yılına kadar kırk yıllık süreç içinde “Âşıklar Bayramı”, “Rahvan At Yarışları”, “Cirit Oyunları”, “Gül Bayramları”, “Güvercin Güzellik Yarışmaları”, “Yemek Yarışmaları” düzenleyip; folklor ve halk edebiyatı ve uluslararası yemek kongreleri gerçekleştirir. Mezkûr dernek; Mevlevilik, halk edebiyatı, folklor, geleneksel Türk sanatları konularında yüzden fazla kitap yayımlamıştır.
e) Konya Folkloru Üzerine Bazı Kitaplar (1925-2012)
● Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyatı: Mehmet Ferid-Sadeddin Nüzhet, Konya 1926 (akt. Hüseyin Ayan, Konya 2002).
● Folklor Demeti: Afif Evren, Konya 1945.
● Konya Evleri: Celile Berk, İstanbul 1951.
● Konya Efsaneleri: Mehmet Önder, Konya 1963.
● Konya Mezar Folkloru: İbrahim Aczi Kendi, Konya 1958, 1960, 1980.
● Issız Yuvalar, Konya Türküleri: Seyit Küçükbezirci, Konya 1960.
● Konya Yemekleri: Selçuk Es, Konya 1965.
● Konya’da Yatan Peygamber ve Evliyalar: Selçuk Es, Konya ts.
● Geleneksel Konya Yemekleri: Nevin Halıcı, Ankara 1979, 1980, 2000; Konya Yemek Kültürü ve Konya Yemekleri: Rumi Yay., 2005.
● Konya Fıkraları: Feyzi Halıcı, Konya 1981.
● Konya Sazı ve Türküleri: Mehdi Halıcı, İstanbul 1985.
● Geçmişten Günümüze Konya Esnafı: Anonim (Konya İl Kültür Müdürlüğü), Konya 1991.
● Türkü Yazıları: Ali Osman Öztürk, Konya 1995.
● 20. Yüzyıl Başlarında Konya’nın Görünümü: A. Sefa Odabaşı, Konya 1998.
● Türk Halk Türküleri: İgnacz Kunos, (haz. Ali Osman Öztürk), İstanbul 1998.
● Mazhar Sakman’dan Türküler: M. Tahir Sakman, Konya 1999.
● Geçmişten Günümüze Konya Kültürü: A. Sefa Odabaşı, Konya 1999.
● Çaybaşı Yazıları: Saim Sakaoğlu, Konya 2000.
● Dünden Bugüne Konya Türküleri: A. Sefa Odabaşı, Konya 2000.
● Gelenek ve Görenekleriyle Konya Dağ Köyleri: Zeki Oğuz, Konya 2000.
● Konya Yemekleri: Saime Yardımcı, Konya 2000; Bağ Evi’nin Asırlık Yemek Sırları: Konya 2007; Konya Mutfağı/Bağ Evinin Asırlık Sırları: İstanbul 2012.
● Konya Mutfak Kültürü: A. Sefa Odabaşı, Konya 2001.
● Dünden Bugüne Konya Oturakları: Mehmet Tahir Sakman, Konya 2001.
● Eski Konya Evleri: Arif Nüshet Turgut, Konya 2003.
● Konya İmajı/Mekânlar-İnsanlar: A. Sefa Odabaşı, Konya 2003.
● Konya Yazıları: Celalettin Kişmir, (haz. Mustafa Özcan), Konya 2004.
● Konya Halk Bilimi/Folklor Güldestesi: Seyit Küçükbezirci, Konya 2006.
● Konya Merkez Türküleri: Seyit Küçükbezirci, Konya 2006.
● Konya Mutfak Kültürü ve Konya Yemekleri: Ali Işık, Konya 2006.
● Konya Halk Müziği/Yeşil Olur Şu Konya’nın Meram’ı: Ali Osman Öztürk-Nail Tan-Salih Turhan, İstanbul 2007.
● Konya’dan Esnaf Manzaraları/İnsanlar, Hayatlar: Raşit Aker, İstanbul 2008.
● Geleneksel Konya Giysileri: Nurgül Kılınç, Konya 2008.
● Gonya Kitabı: Adnan Özkafa, Konya 2010.
● Hatırla Ey Şehir: İsmail Desteli, Konya 2010.
● Konya Ağzı Üzerine Araştırmalar: Saim Sakaoğlu, Konya 2012.
