NUZUMLA HALISI VE KİLİMİ

Nuzumla (günümüzde Yaylacık), Konya’ya 65 km mesafede Seydişehir ilçesine bağlı bir köydür. Rivayete göre Seyyit Harun Veli tarafından kurulan köy, halı ve kilim dokumalarıyla meşhurdur.

Nuzumla halısı olarak genelde tek tip halı dokunur. Ekseriya 1,20x1,70 m’ye yakın ölçülerde, yani 2 m² civarında bir ebada sahip olan Nuzumla yatak halılarında, uçları bir çözgü çiftinin arasından çekilerek oluşturulan Gördes, Hekim, Kapalı gibi adlarla da anılan Türk düğümü kullanılmaktadır. Her ilme sırasından sonra öncelikle düz ağızlığa süzme atkı olarak da anılan düz atkı, daha sonrada vargelin yukarı kaldırılması ile oluşturulan çapraz ağızlığa basma atkı atılmaktadır. Atkı ipliği olarak genellikle siyah, nadiren de sarı ya da kırmızı renkli yün kullanılmaktadır. Kilim örgüleri oldukça geniş yapılmaktadır. İncelenen örneklerin kilim örgüsü genişlikleri 4 cm ile 16 cm arasında değişmektedir. Yatak halılarının bir tarafında hiç saçak bırakılmamakta, saçaklar kilim örgüsü ile çiti arasına kenetlenmektedir. Diğer taraftaki saçaklar ise bazen düz, bazen örgülü yapılmaktadır. İncelenen örneklerin saçak uzunlukları 10 cm ile 38 cm arasında değişkenlik göstermektedir. Kilim örgüleri genellikle enine çizgili olarak farklı renklerde, nadiren de tek renk olarak dokunmaktadır. Hav yükseklikleri ise 2-3,5 cm arasında değişmektedir. İlmek uçları belirli hav yüksekliğine göre ayarlanmış makasla kesilmemekte, bıçak ile kesilen ilme uçları o şekilde bırakılmaktadır. Ancak usta ellerde dokunan bu halılara bakıldığında sanki her ilme sırasından sonra makas kullanılmışçasına düz, pürüzsüz bir hav yüzeyi görülmektedir. Hav yüksekliğinin bu kadar uzun bırakılmasındaki amaç, yatak üzerine serilerek, ısı yalıtımı sağlamaktır. Zaten bu özellik, halının genel karakteristiğini oluşturmaktadır.

Tamamıyla yün malzeme kullanılmaktadır. Kendi koyunlarından elde ettikleri yün liflerini el tarağı ve kirman vasıtasıyla eğirerek iplik hâline getirmektedirler. İlme ipliği genellikle 2-2,5 Nm ilmelik yün halı ipliğinin inceliğinde eğrilerek, çift kat olarak kullanılmaktadır. Çözgü ipliği 4/3 Nm ipliğin inceliğine yakın bir hâlde eğrilmektedir. Çözgü iplikleri genellikle tabii yün rengindedir. Atkı ipliği ise 4/2 Nm ipliğin inceliğine yakındır.

Daha önceleri ahşap sarma tezgâhın ilkel şekli olan ıstar tezgâhlar kullanılırken, günümüzde metal tip sarma tezgâhlar kullanılmaktadır. Sarma tezgâh ile ıstar tezgâhın çalışma sistemi aynı olmakla birlikte sarma tezgâhta çözgülerin gerginliğini gerdirme makinesi yaparken, ıstar tezgâhta gerdirme ipi ve burgu ağacı ile gerginlik sağlanır. Yörede makas kullanılmamaktadır. Dokuyucu bıçak ile kestiği ilmek uçlarını aynı şekilde bırakmakta ve başkaca bir kesim ya da kırkım yapmamaktadır. Kirkit ise kilim dokumada kullanılan kirkitlere benzemektedir. Bunlar metal olup, dış kısımları hafif eğik ve uzun yapıdadır.

Yörede incelenen örneklerin tamamına yakınında kimyasal boyaların kullanıldığı tespit edilmiştir. İplikler, muhtelif zamanlarda köye gelen boyacılar tarafından boyanmaktadır. İncelenen örneklerden kırk yıllık ve daha yeni olanların kimyevi boyalı olması, yörede tabii boyacılığın yaklaşık otuz-kırk yıldır aşı edildiğini göstermektedir. Yörede edinilen bilgilere göre ise, daha önceleri kırmızı renk için kök boya otu (Rubia tinctorum L.), sarı renk ve tonları için sütleğen (Euphorbia sp.) ve altın otu, kahverengi ve tonları için ceviz (Junglans regia L.), yeşil için sentetik indigo ile sarı renk boyarmadde içeren bitkiler kullanılmıştır.

Nuzumla yatak halılarında farklı bir desene rastlamak mümkün değildir. Çok ilginçtir ki, yörede üretilen bütün halılar, aynı renk ve motif kompozisyonuna sahiptirler. Halılar arasında bordürler ile zeminlerde yapılmış çok küçük renk ve motif farklılıklarının dışında belirgin bir değişiklik yoktur. İncelenen örneklerin tamamında; genellikle büyük bordür zeminleri sarı, küçük bordür zeminlerinde beyaz, halı zemininde kırmızı, zeminde yer alan sekizgenlerin içerisinde lacivert, dolgu motiflerinde ise sarı, beyaz, kırmızı, yeşil, bütün konturlarda ise siyah renk hâkimdir.

İki küçük, bir büyük bordürden ve zeminde yer alan iki sekizgen toptan oluşmaktadır. 1/4 desen karakterine uygun bir şemadadır. Başlangıçta dış küçük bordürlerin öncesinde yan yana sıralanmış, yörede “ayak aşı” olarak adlandırılan yanış yer almaktadır. Dıştaki ve içteki küçük bordürlerde ise genellikle suyolu, çengel ya da üçgenlerden oluşturulan yanışlar kullanılmıştır. Küçük bordürlerde kullanılan bu yanışlara yörede genel bir adlandırma ile “su motifi” denilmektedir. Büyük bordürde ise sekizgen içerisine yerleştirilmiş sekiz köşeli yıldız yanışı tekrar etmektedir. Yörede buna “turunç” denilmektedir. Halı zemininde orta merkezin her iki tarafında, tüm yüzeyi kaplayacak büyüklükte, yörede “top” olarak adlandırılan birer sekizgen yer almaktadır. Sekizgenlerin dış tarafları “koçboynuzu” ile çevrelenmiştir. İç taraflarında ise başlangıç ve bitim kenarlarında dörder adet “küpe”, yan çapraz kenarlarında ise yine koçboynuzu yanışları yer almaktadır. Sekizgenlerin merkezinde Nuzumlalı tarafından “yıldız” olarak tabir edilen yanış yer almaktadır. Yıldız, kare formda bir zemine yerleştirilmiştir. Bu kare zeminin dört kenar ortalarında birbirine zıt yönde göz ve uzantısında bereket yanışları vardır. Bereket yanışlarının her iki tarafında yörede “kaşık” olarak tanımlanan bir yanış yer almaktadır. Boşluklarda ise dolgu motifi olarak yıldız, çiçek, baklava, çengel, gibi yanışlar kullanılmıştır. Sekizgenlerin çapraz yan köşelerine bakan halı zeminindeki boşluklar ise yörede “tabanca” olarak adlandırılan “ejder” yanışı ile giderilmiştir. Tabanca yanışlarının toplara bakan taraflarında da yan yana sıralanmış çengeller yer almaktadır.

Nuzumla kilimi ise farklı amaçlarla ve değişik tekniklerle üretilmiştir. Halkın kendi ihtiyacı için dokuduğu cicim yastıkların ön yüzü renkli cicim dokumadan yapılmıştır. Arka yüzü ise düz renk kilim dokumadır. Odayı tamamen kaplayan yine yünden dokunmuş çizgili, aralarda küçük denelerin oluşturduğu sergi ya da taban kilimleri ve büyük kilim dokumasının tamamlanmasından sonra kalan çözgüyü israf etmeme adına yapılan diğer küçük dokumalar da vardır.

Kilim dokumalarında en ünlü model “sinekli kilim” ve “mihraplı kilim”dir. Mihraplı kilimin sularında yanışlar genelde aynıdır. Renklerde değişiklikler olur. Genellikle kendi eğirdikleri yünler kullanılmıştır. Nuzumla kilimlerinin saçak kısmında da dokuma uygulamaları görülür.