Karatay ilçesinde, Mevlâna külliyesinin batısında, evvelce Bezirgânlar Hanı arsası diye bilinen tarihi çarşı içinde yer alan yapı, ağırlıklı olarak eklektik üslup özellikleri göstermektedir. Aynı yerde Sultan IV. Mehmet’in musahibi Mustafa Paşa tarafından 1082-1087/1671-76 tarihinde yaptırılan ve 1284/1867-68 yılında etrafındaki dükkânlarla beraber yanan “Yüksek Cami” diye bilinen bir cami bulunmaktaydı. Bu caminin vakıf gelirleriyle birlikte Sultan Abdülaziz ve annesi Pertevniyal Valide Sultan’ın katkılarıyla 1872 yılında başlayıp 1876 yılında tamamlanan bu yapı adını da dönemin sultanından almaktadır.
Tamamen kesme Gödene taşından kâgir olarak inşa edilen cami, tek kubbe ile örtülü harim ile beş bölümlü son cemaat yerinden oluşmaktadır. Harimin her cephesinde yarım daire kemerli ikişer büyük pencere; doğu, batı ve kuzey cephelerde de birer giriş kapısı bulunmaktadır. Kubbe kasnağına açılmış yarım daire kemerli sekiz pencere, kasnak köşelerine yerleştirilmiş sivri külahlı çokgen kulecikler ve üst örtünün dört köşesindeki eklektik özellikli büyük ağırlık kuleleri yapıya farklı bir güzellik katmaktadır. Cephe duvarlarında zeminden çatı seviyesine kadar yükselen dörder adet yarım silindir payanda yapılmıştır. Son cemaat yeri beş kemer gözlü olup ortadaki daha büyük olmak üzere üç kubbe ve iki basık tonoz parçası ile örtülüdür. Son cemaat yerinin köşelerinde yivli gövdeli ve birer köşk şerefeli iki minaresi bulunmaktadır. Minare kaidelerine bitişik olarak mermerden çeşmeler yer almaktadır.
Harimin üzeri dört köşede küçük yarım kubbelerle geçilen ve sekizgen kasnağa oturan tek bir kubbe ile örtülmüştür. İç duvarlarda da dış payandalar hizasında birbirine yarım daire kemerle bağlanan üç dilimli payandalar bulunmaktadır.
Mihrap ve minber mermerden yapılmıştır. Eklektik üslubun bütün özelliklerini taşıyan mihrap, süslemeleri ve biçimi bakımından kuzey giriş kapısına benzemektedir. Yarım daire şeklindeki mihrap nişinde sarkan kandil, istiridye biçimli kavsara (kapı açıklığının üstündeki süslemeli bölüm) ve onun üzerindeki oldukça doğal perde görünümlü motifler ile altın yaldız boyamalar çok zengin bir görünüm sağlamaktadır. Dönemin zevkine uygun zengin süslemeleri ve kusursuz mermer işçiliği ile minber, mütevazı camiye ayrı bir ahenk katmaktadır. Caminin kuzey duvarında, girişin üstünde, önde birbirine yarım daire kemerlerle bağlanan dört sütuna ve arkada kuzey duvarına oturan müezzin mahfili yer almaktadır. Mahfilin orta kısmında yarım daire biçimli bir çıkması vardır.
Caminin duvarlarında içlerinde çeşitli yazılar bulunan madalyonlar yer almaktadır. Bu madalyonların etrafı kalemişi ve alçılı olarak bitkisel motiflerle süslenmiş olup benzeri süslemeler kubbe kasnağındaki ve kubbe göbeğinde de bulunur. Camideki bütün yazıların 1293/1876-77 yılında Konyalı hattat ve nakkaş Hamdizade Mahbup Efendi tarafından yazıldığı, doğu kapısı üzerinde yer alan yazılardan öğrenilmektedir. Camide ayrıca Hattat Şefik, Hattat Refet ve Hattat İsmail Efendi’nin levhaları bulunmaktadır.
Mevcut yapının bir vakfiyesi bulunmamaktadır. Ancak İ. H. Konyalı, evvelce aynı yerde bulunan ve yanan yapıyı yaptıran padişah musahibi Mustafa Paşa’nın 1087/1676-77 tarihli vakfiyesinde; caminin altındaki altı dükkânı, hacılar için evvelce yaptırdığı bir kervansarayı ve etrafındaki on iki dükkânı, bir hamamı, sur dışında yaptırdığı üç hanı ve diğer dükkânları vakfettiğinin yazılı olduğunu belirtmektedir.
2013 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğünün teknik desteğiyle Şeyh Ahmet Efendi Vakfı tarafından restorasyona tabi tutulan Aziziye Camii, sekiz aylık bir restorasyon sürecinden sonra 7 Mart 2014 Cuma günü yeniden ibadete açılmıştır.
Cami, Osmanlı Döneminde Konya’da inşa edilen büyük ölçekli son yapı olup XIX. yüzyılda Türk sanatını etkileyen çeşitli sanat akımlarının bir sentezidir.
Aziziye Cami (Ahmet Kuş)
